Een kruisvaarder voor belastingen
Ferdinand Grapperhaus: jurist, uiterst benaderbaar, en een groot netwerker. Veelzijdig: belastingadviseur, wetenschapper, bankier en politicus. Ontdekte eind jaren zeventig het genot van fiscaal historisch onderzoek, maar verloor zijn belangstelling voor beleidsmatige fiscale vraagstukken niet.
Grapperhaus droomde van hervormingen van het belastingstelsel
Grapperhaus studeerde rechten in Amsterdam en vervulde zijn militaire dienst in Nederlands-Indië (1948-1950), waar hij de politionele acties met verwondering en kritische afstand aanschouwde, vooral met betrekking tot de Nederlandse propaganda. Na deze vormende periode in zijn leven volgde hij een postdoctorale opleiding tot belastingkundige, waarin hij als eerste student van deze nieuwe studie slaagde. Tegelijkertijd werkte hij al als belastingconsulent aan een van Amsterdamse grachten.
Globaal evenwicht
Zijn ambitie leidde tot een promotie. In zijn proefschrift schetste Grapperhaus de theorie van het globale evenwicht in de belastingheffing over winst. De opvallende uiterlijke verzorging van het boek weerspiegelde de interne kwaliteit: een overzichtelijke inhoudsopgave en, vooral, een heldere en meeslepende betoogtrant, zoals een recensent opmerkte. En inderdaad, het is een voortreffelijk werk. Volgens een kenner van zijn werk werd het boek gekenmerkt door een mix van ervaring, kennis, ambitie en een speelse ondertoon. Op 10 november 1966 verdedigde hij de resultaten van zijn onderzoek in de aula van de Tilburgse universiteit.
Kabinet-De Jong
Nog geen jaar later werd hij benoemd tot staatssecretaris van Financiën. In deze rol loodste hij de nieuwe, op Europese normen gebaseerde, omzetbelasting door het parlement. Hij zocht regelmatig de publiciteit op. Tijdens zijn periode in het kabinet-De Jong (1967-1971) raakte hij geobsedeerd door vereenvoudiging van de belastingwetgeving, een streven dat hem sindsdien bleef bezighouden. De gedachte die hij toen ontwikkelde en nooit meer zou loslaten, was dat de optimale fiscale structuur altijd een compromis is tussen rechtvaardigheid en efficiëntie.
Wijze les
Na een intermezzo als bankier werd hij benoemd tot hoogleraar belastingrecht aan de Leidse universiteit. Begin 1976 hield hij in een ‘uitverkochte’ aula een boeiende inaugurele rede, getiteld ‘Kanttekeningen bij de vrijheid van de ondernemer in het belastingrecht’. Daarin hield hij zijn gehoor een wijze les voor: de vrijheid van de ondernemer wordt, in ethisch opzicht, begrensd door de geldende opvattingen van moraal en fatsoen in de samenleving waar hij deel van uitmaakt. Uiteindelijk, zo betoogde hij, moet de ondernemer zijn beslissingen echter verantwoorden tegenover zichzelf.
Alva en de tiende penning
Zijn academische bezigheden combineerde Grapperhaus met zijn werk als belastingadviseur. Als wetenschapper begon hij op een gegeven moment steeds meer de historische dimensie van belastingen te benadrukken, en juist op dit gebied liggen zijn grootste verdiensten. Zijn inspanningen leidden tot enkele beroemde publicaties, met als hoogtepunten ‘Alva en de tiende penning’ (1982) en ‘Belasting, vrijheid en eigendom’, dat eind jaren tachtig verscheen ter gelegenheid van het jubileum van Meijburg & Co. Deze boeken zijn niet alleen inhoudelijk sterk, maar ook visueel aantrekkelijk door de vele prachtige illustraties.
Meer dan een specialist
Grapperhaus was van mening dat een fiscalist meer moest zijn dan een specialist in zijn vakgebied. Hij geloofde dat kennis van het verleden verrijkend kon werken voor het begrip van het heden en de toekomst. Dit inzicht droeg hij met groot enthousiasme over op anderen, waaronder de Leidse studenten die het keuzevak over de historische ontwikkeling van het belastingrecht bij hem volgden.
Blauwdrukken
Grapperhaus droomde van hervormingen van het belastingstelsel. In zijn publicaties ontvouwde hij zijn soms vooruitstrevende, bijna futuristische visies. Een goed voorbeeld hiervan is zijn voorstel voor een loonsom- en bedrijfsvermogensbelasting. Het ontwikkelen van dergelijke voorstellen verschafte hem groot intellectueel genoegen. Waar mogelijk, verweefde hij historische inzichten in zijn plannen. Zijn hervormingsideeën waren vooral ingegeven door de wens om de belastingwetgeving te vereenvoudigen en het gebruik van nevendoeleinden in die wetgeving terug te dringen. Hij was altijd transparant over de criteria die volgens hem moesten gelden om dit te bereiken.
F.H.M. Grapperhaus [1927-2010]
- Opleiding: Rechten aan de Universiteit van Amsterdam
- Promotie: ‘De besloten NV fiscaal vergeleken met de persoonlijke ondernemer en met de open NV’ (1966)
- Carrière: Belastingconsulent, staatssecretaris van Financiën, bankier, bijzonder hoogleraar in het belastingrecht aan de Leidse universiteit
- Publicaties: ‘Alva en de tiende penning’ (1982), ‘Blauwdruk voor een nieuwe inkomstenbelasting’ (1984), ‘Belasting, vrijheid en eigendom’ (1989)
- Motto: Van de geschiedenis word je goedkoop wijs
De Hercules onder de fiscalisten
De vader van de reparatiewetgeving
